Wstęp

Gazeta żyje tylko jeden dzień. Rano w kiosku jest już obrazem historii, bo przecież opisuje wydarzenia dnia poprzedniego. Autorzy zapominają już o napisanych przez siebie tekstach i szukają nowych tematów. Zdecydowana większość czytelników korzysta z gazet tylko raz i już więcej do nich nie wraca. Na szczęście te przechowane w bibliotekach i prywatnych zbiorach mogą być po latach doskonałym źródłem wiedzy o czasach i wydarzeniach, które opisywały. Po latach trudno już przypomnieć sobie emocje towarzyszące wydarzeniom odległym w czasie. W gazetach są one odciśnięte jak w miękkim gipsie. Wydarzenia bydgoskie z marca 1981 roku przede wszystkim zaś kryzys społeczny, który nastąpił po nich, a którego efekty widoczne są do dzisiaj, był to czas wyjątkowy. Wyjątkowy zarówno z punktu widzenia analizy sytuacji w państwie będącym częścią obozu socjalistycznego, jak i wyjątkowy ze względu na natłok zdarzeń i zaognienie sytuacji.

W niniejszej pracy starałem się przedstawić obraz wydarzeń bydgoskich i kryzysu, który po nich nastąpił w prasie ukazującej się w Łodzi i regionie łódzkim. O ile kwestia przebiegu wydarzeń bydgoskich i wywołanego nimi kryzysu jest już dość dokładnie opisana przez wielu autorów, to brak jest opracowań dotyczących prezentowania wydarzeń w mediach. Wydarzenia opisywali zarówno ich bezpośredni uczestnicy: Lech Wałęsa[1], Mieczysław F. Rakowski[2], gen. Wojciech Jaruzelski, Andrzej Gwiazda, Krzysztof Czabański[3], jak i autorzy opracowań: Timothy Garton Ash[4], Tomasz Chinciński[5], Leszek Mażewski[6]. Mimo wielu prób opisania i oceny wydarzeń bydgoskich wciąż nie ma jednoznacznych ocen zarówno motywów, które zdecydowały, że do pobicia działaczy NSZZ „Solidarność” w ogóle doszło, ani nie wyjaśniono ostatecznie, jakie plany miała zarówno władza, jak
i opozycja. Natomiast kwestia przedstawiania wydarzeń i kryzysu w oficjalnych mediach nie była analizowana i badana w zakresie dotyczącym Łodzi i regionu łódzkiego. Praca poświęcona jednej
z oficjalnych gazet znalazła się w materiałach konferencji „Między Sierpniem a Grudniem. <> w Krakowie i Małopolsce w latach 1980-1981” zorganizowanej w Krakowie w 2006 r. Maciej Kwaśniewski opublikował artykuł pt. „Fenomen Gazety Krakowskiej”[7]. Tematyka związana
z łódzkimi dziennikami i innymi wydawnictwami pozostaje niezbadana. Celem pracy jest przedstawienie „zatrzymanego w kadrze codziennej prasy” obrazu Łodzi w tych wyjątkowych dniach. Z całą pewnością można stwierdzić, że na przełomie marca i kwietnia 1981 r. Polska znalazła się
na skraju przepaści. Strajk generalny, który mógł wybuchnąć w wyniku działań sił porządkowych
w Bydgoszczy, mógł przerodzić się w ogólnonarodowe powstanie, spowodować wprowadzenie stanu wyjątkowego przez władzę, a także interwencję sił Układu Warszawskiego. Wszyscy uczestnicy tamtych wydarzeń znaleźli się w wyjątkowym położeniu. Cała Polska żyła relacjami zamieszczanymi w wydawnictwach „Solidarności”, emocjonowała się kolportowanymi plakatami ze zdjęciami pobitych działaczy. W oficjalnych mediach powstało bardzo dobrze widoczne rozdwojenie. Z jednej strony były wyjątkowo stronnicze relacje w Dzienniku Telewizyjnym i publikacje uchwał BP KC PZPR, z drugiej strony zamieszczane w gazetach uchwały i rezolucje nie tylko różnych ogniw „Solidarności” i organizacji czy ruchów niezależnych, ale także uchwały i stanowiska organizacji partyjnych, które w bezpośredni sposób wskazywały władzę jako stronę odpowiedzialną za wybuch kryzysu. To rozdwojenie miało też miejsce lokalnie. We wszystkich łódzkich redakcjach byli zarówno dziennikarze, którzy opowiadali się za Stefanem Olszowskim i innymi twardogłowymi członkami kierownictwa PZPR, jak i ci, którzy wspierali zwolenników odnowy w osobach gen. W. Jaruzelskiego i M. F. Rakowskiego. Byli też tacy, którzy wstępowali do „Solidarności” i w jawny sposób sympatyzowali z tą nową siłą na politycznej scenie. Oczywiście było też wielu takich, którzy zachowali postawę wyczekującą. W omawianym okresie miało miejsce wydarzenie bez precedensu
w historii łódzkich gazet. Można stanowczo stwierdzić, że w okresie po wydarzeniach bydgoskich „Głos Robotniczy” – oficjalny dziennik PZPR prezentował linię bliższą partyjnym liberałom niż „Dziennik Łódzki” – gazeta należąca formalnie co prawda do Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej jak i GR, ale jako tzw. gazeta czytelnicza mógł być „mniej prawomyślny”. To „liberalne” podejście redakcji GR widać zarówno w sposobie podejścia do strony „Solidarnościowej” jak i przede wszystkim w relacjonowaniu dyskusji wewnątrz PZPR, która miała miejsce przed i po IX Plenum KC PZPR.

Analiza objęła cztery tytuły prasowe ukazujące się oficjalnie czyli GR – dziennik PZPR, DŁ
i „Express Ilustrowany” – trzy dzienniki wydawane przez RSW „Prasa-Książka-Ruch” oraz tygodnik społeczno-kulturalny „Odgłosy” tego samego wydawcy. Analizowałem także zawartość wydawnictw NSZZ „Solidarność”. Przede wszystkim „Solidarność Ziemi Łódzkiej”, wydawnictwo Zarządu Regionu Ziemi Łódzkiej, oraz inne wydawnictwa „Solidarności”. Analiza wydawnictw NSZZ „Solidarności” ma jednak jedynie charakter uzupełniający do analizy artykułów opublikowanych
w prasie oficjalnej. Stało się tak z dwóch powodów. Pierwszym jest ograniczenie materialne:
w zasobach Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego zachowana jest niewielka liczba wydawnictw NSZZ „Solidarność”, a tylko nieliczne z nich powstały w okresie dotyczącym niniejszej pracy. Drugim powodem jest z kolei objętość i dostępność materiałów, które ukazały się w oficjalnej prasie. Największa część pracy poświęcona jest więc gazetom oficjalnym. Także dlatego,
że prawdopodobieństwo podjęcia tego tematu przez innych badaczy wydaje się autorowi pracy niewielkie, dlatego ważnym było dla mnie jej przeprowadzenie.

Zakres chronologiczny badanych materiałów to okres od 15 lutego do 16 czerwca 1981 r. Zakres chronologiczny całej pracy to okres od powstania NSZZ „Solidarność” w wyniku strajków
w sierpniu 1980 r. do wprowadzenia stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. Należy jednak podkreślić,
że skutki wydarzeń opisanych w niniejszej pracy odczuwalne są do dziś. W wypowiedziach wielu uczestników wydarzeń z marca i kwietnia 1981 r. powracają bowiem echa tamtych sporów. Sporów
o zakres zawartego 30 marca 1981 r. porozumienia, o uprawnienia do podjęcia decyzji w sprawie zawieszenia strajku, a przede wszystkim o sprawców tzw. „prowokacji bydgoskiej”.

Praca składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy omawia powstanie NSZZ „Solidarność”
w Łodzi i regionie łódzkim. Zawiera chronologiczny opis najważniejszych wydarzeń, które rozgrywały się w Łodzi od połowy sierpnia 1980 r. do 13 grudnia 1981 r. „Solidarność” w Łodzi nie doczekała się jeszcze monografii, ale powstało już kilkanaście pozycji opisujących jej dzieje. Szczególne zasługi mają w tym dziele historycy z Uniwersytetu Łódzkiego prof. Leszek Olejnik[8],
dr Krzysztof Lesiakowski[9], dr Jan Chańko[10]. W trakcie pisania tego rozdziału oparłem się nie tylko
na opracowaniach ale też na analizie wydawnictw NSZZ „Solidarność” a przede wszystkim
na „Solidarności Ziemi Łódzkiej”. Rozdział drugi zawiera opis przebiegu wydarzeń bydgoskich oraz kryzysu, który zakończył się podpisaniem porozumienia warszawskiego 30 marca 1981 r. oraz analizę polityki informacyjnej PZPR i rządu, która kształtowana była na posiedzeniach BP KC PZPR.
W przygotowywaniu tego rozdziału korzystałem z opracowań, które powstały współcześnie
do wydarzeń (praca Krzysztofa Czabańskiego), jak i artykułów oraz prac, które powstawały w latach późniejszych, szczególnie po roku 1989. Bardzo pomocne były także zapiski M. F. Rakowskiego, wicepremiera i przewodniczącego rządowej komisji, która negocjowała porozumienie warszawskie,
i L. Wałęsy, przywódcy NSZZ „Solidarność”. Zarówno „Dzienniki polityczne” M. F. Rakowskiego jak i „Droga nadziei” L. Wałęsy zostały opublikowane po 1989 roku. Jednak obie pozycje powstawały współcześnie („Dzienniki polityczne”) lub zaledwie kilka lat po wydarzeniach bydgoskich („Droga nadziei”). Rozmowy w BP KC PZPR opisałem na podstawie protokołów z posiedzeń opublikowanych i opracowanych przez Zbigniewa Włodka. Rozdział trzeci zawiera szczegółową analizę artykułów, które ukazały się w czterech łódzkich gazetach: GR, DŁ, EI oraz „Odgłosach”. Korzystałem także
z relacji dwóch dziennikarzy, którzy w okresie objętym pracą byli zatrudnieni w GR i EI. W kolejnych podrozdziałach dokonałem szczegółowej analizy zawartości poszczególnych gazet konfrontując ze stanem faktycznym, a także porównywałem wzajemne relacje pomiędzy poszczególnymi dziennikami. W rozdziale czwartym znalazła się analiza zawartości SZŁ oraz kliku innych pozycji wydawanych przez „Solidarność”. Należy podkreślić, że analiza ta ma charakter uzupełniający wobec materiału przedstawionego w rozdziale trzecim. Spowodowane jest to także faktem, że dziennikarze SZŁ
w swoisty sposób „korespondowali” z dziennikarzami oficjalnych mediów odnosząc się do ich publikacji. Wyjaśnienia wymaga także konstrukcja bibliografii. Początkowo planowałem wyodrębnić w niej osobny dział zawierający artykuły powstałe w okresie objętym niniejszą pracą, jako że można uznać je nie za opracowanie pomocne przy tworzeniu pracy magisterskiej, a za przedmiot badań, których efektem jest niniejsza praca magisterska. Ostatecznie jednak zdecydowałem się
na wyodrębnienie działu „prasa”, w którym zamieściłem, podzielony na dwie części, spis tytułów prasowych z których korzystałem podczas pisania pracy, a wykaz poszczególnych artykułów przeniosłem do działu „opracowania”. Pewnym problemem było także zakwalifikowanie wydawnictw NSZZ „Solidarność”. Z jednej strony spełniają one wszelkie warunki, by być uznanymi za prasę. Wydawane były systematycznie, pracował nad nimi stały zespół redakcyjny, który posługiwał się formami literackimi i publicystycznymi typowymi dla prasy (reportaże, felietony, artykuły), posiadały tytuły, charakteryzowała je jednolita szata graficzna. Z drugiej jednak strony nie były sprzedawane jak typowe gazety i nie były rejestrowane. Ostatecznie uznałem je za prasę wprowadzając jednak wspomniany wyżej podział na prasę oficjalną i prasę drugiego obiegu. Dla ułatwienia korzystania
z bibliografii zastosowałem w dziale „opracowania” następujący porządek. Jako pierwsze podane są
w kolejności alfabetycznej wg nazwiska autorów wszystkie wydawnictwa, z których korzystałem podczas pisania niniejszej pracy, a następnie wymienione są artykuły z gazet z 1981 r. w kolejności występowania w rozdziałach III i IV niniejszej pracy tj. w kolejności chronologicznej ukazywania się w marcu i kwietniu 1981 r.

Obraz wydarzeń bydgoskich, który prezentowały oficjalne łódzkie gazety determinowany był wieloma czynnikami. Przede wszystkim działaniem cenzury i decyzjami, które zapadały

w Wydziale Prasy KC PZPR, ale także przez autocenzurę, którą stosowali sami dziennikarze. Oczywiście część z nich pisała w sposób, który pozwalał przy pomocy aluzji, skojarzeń lub przemilczeń ominąć zapisy cenzury. Ale z drugiej strony byli też tacy, o których pisała w swojej uchwale Rada Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich:

Żadne intencje, ani poglądy
nie usprawiedliwiają kłamstwa, świadomej nierzetelności w doborze i prezentowaniu faktów,
nie usprawiedliwiają pomówień, naruszających prawo osobiste obywateli, zamierzonej zwłoki
w przekazywaniu ważnych wiadomości. Ci z nas, którzy kłamią, degradują nas wszystkich.[11].

W pracy starałem się przedstawić działania zarówno jednych, jak i drugich.

Za pomoc w pisaniu pracy chciałbym podziękować prof. dr. hab. Włodzimierzowi Kozłowskiemu, red. Edwardowi Müllerowi, red. Stanisławowi Bąkowiczowi oraz pracownikom czytelni czasopism Biblioteki UŁ.

---

[1] L. Wałęsa, Droga nadziei, Kraków 2006.

[2] M. F. Rakowski M. F., Dzienniki polityczne 1979 – 1981, Warszawa 2004.

[3] K. Czabański, Reportaż, Marzec’81 Bydgoszcz. Dokumenty, komentarze, relacje, Warszawa 1987.

[4] T. G. Ash, Polska rewolucja. Solidarność 1980-1981, Warszawa 1990.

[5] T. Chinciński, Bydgoski marzec 1981 roku [w:] „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” nr 12(23) z grudnia 2002.

[6] L. Mażewski, Niszczący dualizm. Polityka NSZZ „Solidarność” w latach 1980-1982, Toruń 2004 oraz

L. Mażewski, W objęciach utopii. Polityczno-ideowa analiza dziejów Solidarności 1980 – 2000, Toruń 2001.

[7] M. Kwaśniewski, Fenomen „Gazety Krakowskiej” [w:] Między Sierpniem a Grudniem. „Solidarność” w Krakowie i Małopolsce w latach 1980-1981, pod red. T. Gąsowskiego, Kraków 2006.

[8] L. Olejnik, Geneza NSZZ „Solidarność” [w:] Z dziejów NSZZ „Solidarność” w Regionie Ziemi Łódzkiej pod. red. J. Chańko, Łódź 2001.

[9] K. Lesiakowski, G. Nawrot, Marsz głodowy kobiet, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2002, nr 12 (23) oraz K. Lesiakowski, Wojna z narodem, naród z partią. PZPR w warunkach stanu wojennego, „Kronika miasta Łodzi” 2005, nr 3.

[10] J. Chańko, Źródła do dziejów Regionu Łódzkiego NSZZ „Solidarność” (1980 – 1989) w świetle zbiorów Ośrodka Dokumentacji Związkowej [w:] Z dziejów NSZZ „Solidarność” w Regionie Ziemi Łódzkiej pod. red. J. Chańko, Łódź 2001.

[11] Zakończenie III Sesji Rady SDP, „Dziennik Łódzki” 1981, nr 63 (9814) z dnia 30 marca, s. 2.